Interieur van de Domkerk Utrecht

In het najaar van 2020 onderzocht ik samen met Lara Voerman in opdracht van de gemeente Utrecht de geschiedenis van het interieur van de Domkerk in Utrecht.

Foto uit 1922 van de afbraak van de binnenkerk van Suys (Bron: 800312 / collectie Het Utrechts Archief).

Het interieur van de Domkerk zoals we dat nu kennen is een stapeling van erfenissen uit vijf eeuwen. Het middelpunt van de eredienst verschoof verschillende keren en draaide zelfs 180 graden om. De inrichting voor de katholieke eredienst maakte in 1580 plaats voor een versoberde protestantse kerkinrichting. Er werd regelmatig geschoven met altaren, koorbanken en andere interieurstukken.

Halverwege de negentiende eeuw werd de Domkerk ‘ontdekt’ als een van de belangrijkste gotische gebouwen in Nederland. Vanaf nu werd ‘onderhouden’ ook ‘restaureren’, waarbij de correcte wijze waarop dat moest gebeuren aan continue interpretatie onderhevig was. Wat paste nu waarlijk bij de Nederlandse gotiek? De restauraties die volgden dienden voor wat betreft het interieur twee doelen: het optimaliseren van het gebruik van het gebouw voor de hervormde eredienst en het streven naar een esthetische en historische eenheid, geworteld in steeds wisselende ideeën over hoe een puur gotisch kerkinterieur eruit zou moeten zien.

Het interieur anno 2020 is daarom niet alleen een stapeling van verschillende visies op het functioneren ervan, maar ook van interpretaties van de essentie van de gotiek. Het is belangrijk te beseffen dat het interieur van de Utrechtse Domkerk een zorgvuldig geconstrueerd beeld is. Over werkelijk elk interieurelement hebben historici en architecten zich – vaak meerdere malen – gebogen en is de afweging gemaakt: mag dit blijven, mag het weg of kan ik het toevoegen?

Ontwikkelingsgeschiedenis in het kort

De ontwikkelingsgeschiedenis wordt hier super kort beschreven aan de hand van schetsen die we maakten met daarop in rood de inrichting aangegeven. Uiteraard doet deze hele korte samenvatting geen recht aan het hele verhaal en aan het rapport dat we van dit onderzoek maakten.

Na meer dan drie eeuwen ontwerpen en bouwen was de gotische kathedraal rond 1575 min of meer voltooid. Tot 1580 was de Dom een katholiek kathedrale kapittelkerk met een belangrijke functie voor het hoogkoor.

Sinds 1580 is de Domkerk in gebruik als protestantse kerk. Het middelpunt van de dienst verschoof naar het transept.

Tekening uit 1757 door P. Liender: gezien vanuit het zuidtransept in noordelijke richting (TH-179 / collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed).

In augustus 1674 stortte tijdens een zomerstorm het schip van de kerk in. Aan de uiteinden bleven de toren en het transept met koor overeind. Het gapende gat in de westgevel, waar voorheen het schip op het transept aansloot, werd dichtgemetseld. Tegen deze wand werd de preekstoel geplaatst, waarmee de oriëntatie van de eredienst 180 graden draaide.

Tekeningen uit ca. 1836 door J.A. Bouwmeester: de binnenkerk richting het koor (29042 / collectie Het Utrechts Archief).

In 1824 werd het kerkgebouw overgedragen aan de Utrechts hervormde gemeente. Architect Tieleman Suys ontwierp een toegangsportaal tegen de westgevel en een comfortabele binnenkerk, een soort amfitheater.

Foto’s uit 1925/26 van het interieur van Penaat (82923 en 82734 / collectie Het Utrechts Archief).

Deze binnenkerk werd in 1922 alweer gesloopt. Het toegangsportaal, dat inmiddels de bijnaam ‘de puist van Suys’ had, werd in 1938 gesloopt. Interieurontwerper Willem Penaat ontwierp in 1922 een nieuwe inrichting voor de Domkerk met een maximaal aantal banken.

Foto uit 1986 van het koor met banken tegenover elkaar (115878 Fotodienst GAU / collectie Het Utrechts Archief).

Eind 1981 werd gestart met een grote restauratie en wederom een herinrichting van het interieur onder leiding van restauratiearchitect Teus van Hoogevest. Het interieur kreeg een flexibelere indeling voor multifunctioneel gebruik.

Beeldanalyse

We maakten een serie beeldvergelijkingen, door afbeeldingen vanuit hetzelfde perspectief maar uit verschillende tijdsfasen naast elkaar te zetten. Hiermee maakten we in een oogopslag de steeds wisselende gedaanten van die plekken inzichtelijk. Hieronder een paar voorbeelden:

De westgevel, links in 1912/14 (OF-11650 / collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), links in 1939 (83010 / collectie Het Utrechts Archief).

Het koor, van links naar rechts; tekening 1636 door P. Saenredam, tekening ca. 1836 door J.A. Bouwmeester, foto 1968 (bron van links naar rechts; 31061, 29042, Publicam 82736 / collectie Het Utrechts Archief), foto 2020.

De noordelijke koorbeuk richting transept, links foto 1922 (82728 / collectie Het Utrechts Archief), rechts foto 2020.

De librije, van links naar rechts; foto tijdens herinrichting in 1934/36 (82941 / collectie Het Utrechts Archief), foto 1984 (Fotodienst GAU 817466 / collectie Het Utrechts Archief), foto 2020.